Faiq Nəsibovun yazısı: Xramçay çayı üzərindəki “Qırmızı Körpü”

Azərbaycan orta əsr memarlığının maraqlı abidələrindən biri də Xramçay çayı üzərində salınmış körpüdür (Azərbaycan dilində "Təpədöy" kimi transliterasiya olunur). “Qırmızı Körpü” adlanan bu memarlıq nümunəsi həm də “Sınıq Körpü” adı ilə tanınır. Körpü Qazax-Tbilisi avtomobil yolu boyunca, Qazax rayonunun Şıxlı kəndi yaxınlığında, Xramçayın Kür çayına töküldüyü nöqtədən iki kilometr aralıda yerləşir.
Cənubi Qafqazda körpü tikintisi ilə bağlı çoxsaylı memarlıq abidələri arasında heç biri bu qədər çox səyyahın və tədqiqatçının diqqətini cəlb etməmişdir. Səyyah gündəliklərində bu möhtəşəm körpü haqqında heyranlıqla bəhs olunub. A.S. Qriboyedov da öz səfər qeydlərində bu körpüdən söz açmışdır.
Orta əsrlərdə bu körpünün böyük iqtisadi və siyasi əhəmiyyəti ondan ibarət idi ki, o, qədim karvan yollarının üzərində yerləşirdi və Bərdə, Gəncə, Şəmkir və Tbilisi kimi mühüm mədəniyyət mərkəzlərini birləşdirirdi. Körpünün əlverişli mövqeyi yerli feodallar üçün də ciddi gəlir mənbəyi olmuşdur; çünki körpüdən keçən dəvəli karvanlardan rüsum yığılırdı. Tarix körpünün sifarişçisinin və bu işi ustalıqla həyata keçirən memarın adını bizə çatdırmayıb. Tikintinin dəqiq tarixi ilə bağlı sənədli sübut yoxdur. Lakin tədqiqatçılar körpünün 12-ci əsrə aid olduğunu ehtimal edirlər. Bu nəticə körpünün memarlıq üslubunun həmin dövrdə Azərbaycanın müxtəlif bölgələrində tikilmiş digər körpülərlə uyğunluğuna əsaslanır. Cənubi Qafqaz və ona yaxın ərazilərdə "Qırmızı Körpü" ilə eyni səviyyədə başqa körpü olmasa da, memarlıq üslubuna görə Xudafərin, Gəncə, Marağa və Ərdəbildə yerləşən orta əsr körpülərinə bənzəyir.
Körpü tarix boyu bir neçə dəfə təmir olunmuşdur. Gürcü mənbələrinə əsasən, o, 1632–1658-ci illərdə çar Rostomun dövründə yenidən bərpa edilmişdir. Bu faktlara əsaslanan bəzi alimlər onun gürcü memarları tərəfindən inşa edildiyini irəli sürsələr də, körpünün xarakterik sivri tağları, özünəməxsus formaları və tikinti texnikası onun Azərbaycan memarlıq məktəbinə aid olduğunu inandırıcı şəkildə sübut edir. Müstəqillik əldə olunduqdan sonra Azərbaycan və Gürcüstan arasında aparılan sərhədin müəyyən olunması üzrə birgə komissiya da bu körpünün Azərbaycana mənsub olduğunu təsdiqləmişdir. Son əsaslı təmir işləri 1958–1959-cu illərdə aparılıb. Orta əsr memarlarının ustalığı nəticəsində bu körpü zamanın sınaqlarından çıxmış, əsrlərə tab gətirmiş və bu gün də öz funksiyasını yerinə yetirir. 1998-ci ilə qədər Bakı-Tbilisi əsas avtomobil yolu məhz bu körpü üzərindən keçirdi. Daha sonra bu istiqamət üzrə hərəkət TRACECA proqramı çərçivəsində inşa edilən geniş yeni körpüyə yönəldildi.
“Qırmızı Körpü” mühəndislik baxımından olduqca ifadəli memarlıq görünüşünə malikdir. Bu, böyük tağların dözümlü forması, iri dayaqlar və ritmik şəkildə yerləşdirilmiş giriş inşaları ilə təmin edilmişdir. Körpünün qeyri-adi ölçüləri də təəccübləndiricidir. 175 metr uzunluğunda olan körpüdə ölçüləri dəyişən dörd iri keçid mövcuddur (8.2 m, 16.1 m, 8 m və 26.1 m). Ən iri tağın hündürlüyü 14.45 metrdir. Körpünün giriş hissəsinin eni 12.4 m, orta hissəsində isə 4.3 m-dir. Körpüdəki ən iri keçid (26.1 m) Azərbaycan inşaat tarixində ən geniş tağlı keçid hesab olunur və bu səbəbdən Qazax rayonundakı bu abidə unikal mühəndislik qurğuları sırasına daxildir.
Körpünün sahilə birləşən və maili yollarla tamamlanan hər iki baş tərəfində qədim zamanlardan bəri istirahət və gecələmə məqsədilə karvansaralar tikilmişdir. Memar körpünün ortasında müşahidə nöqtəsi yerləşdirmişdir. Körpünün daxili hissəsində genişlik yaratmaq onun dayanıqlılığını təmin etmiş və konstruksiyanı yüngülləşdirmişdir. Bundan başqa, materiala qənaət məqsədilə körpünün içində tağ formalı uzununa qalereya boşluqları yaradılmışdır.
Sağ sahildə yerləşən karvansaranın ümumi sahəsi 116 kv.m təşkil edir. Onun planı körpünün ümumi formasına uyğun hazırlanmışdır. Ulduzşəkilli tavanda bir nöqtədə birləşən tağlı günbəzlər var. Tikintidə kərpic düzümü texnikası yüksək səviyyədə icra olunub. Girişin eni 1.05 m-dir. Görünür, bu ölçü körpünün tikintisində modul kimi əsas götürülüb, lakin bu məsələ daha ətraflı araşdırılmalıdır. Divarlarda pəncərə boşluqları və “buxara” adlanan ocaqlar var. Pəncərələr cənub iqlim şəraitinə uyğun olaraq açıq şəkildə düzəldilib. Pəncərə boşluqları içəridən daha geniş olduğuna görə işıqlandırma yaxşılaşdırılıb.
Sol sahildəki karvansara isə memarlıq baxımından daha üstünlük təşkil edir. Onun ümumi sahəsi 166 kv.m-dir. Sağ sahildəki karvansaradan hündürdür – 6 metr. Divarlarda ticarət üçün də istifadə edilən “kabinə” tipli yataq yerləri inşa olunub. Buradakı pəncərələrin sayı 10-a çatır və bu, işıqlanmanı artırır. Pəncərələr qərb və şərqə istiqamətlənib, bu da günəş şüalarının birbaşa daxil olmasını və rütubətin azalmasını təmin edir. İçəridəki sahə iki hissəyə bölünüb və körpüləmə eninə tağlar şəklindədir. Bir tərəfdə döşəmə səviyyəsi 1.5 metr hündürlüyündədir. Görünür, buradakı otaqlar varlı karvan üzvləri üçün nəzərdə tutulmuşdur. Giriş hissəsi vurğulanmış memarlıq tərzinə malikdir.
Körpünün orta hissəsində yerləşən müşahidə məntəqəsi kvadrat formalıdır və çayın axını boyunca hər iki tərəfdən açıqdır. Beləliklə, hər iki sahildən gələn karvanlar rahat müşahidə oluna bilirdi. Otağın künclərində kvadrat sahədən dairəvi günbəzə keçid üçün sadə, lakin zərif şəkildə işlənmiş stalaktit tağlardan istifadə olunmuşdur. Spiral pilləkən müşahidə məntəqəsinə körpünün gövdəsindən aparır.
“Körpünün Qırmızı” adlanması onun tikintisində istifadə olunan materialın rəngi ilə bağlıdır. Əsas material 22x22x4.5 sm ölçülü tünd qırmızı kərpic olmuşdur. Kərpiclərin düzülməsi “gəc” və əhəng məhlulu ilə yerinə yetirilmişdir. Suya davamlılıq üçün isə məhlulun tərkibinə kül və xırdalanmış kərpic qatılsa da, bəzən süddən və ya daha çox ehtimalla “ayran”dan da istifadə edildiyi deyilir. Dayaq yerlərində daş, məhlulda isə iri dənəli qum istifadə olunmuşdur. Su ilə təmasda olan dayaqların hissələri xüsusi daşla üzlənmişdir.
“Sınıq Körpü” adı isə daha qədim bir körpünün dağılıb qalmasından qaynaqlanır. Görünür, mövcud körpü 12-ci əsrdə əvvəlki dağılan körpünün yerinə inşa edilib. Əvvəlki körpünün qalıqları hazırkı körpüdən 95 metr aşağıda hələ də qalır.
“Qırmızı Körpü” Azərbaycan memarlığının nadir mühəndislik abidələrindən biri kimi xüsusi yer tutur.

Faiq Nəsibov, təqdiqatçı