Zöhrə Kəngərli yazır: Qeyri-Hökumət Təşkilatlarının Hüquqi Statusu və Fəaliyyətinin Tənzimlənməsi...

Qeyri-hökumət təşkilatları (QHT-lər) müasir vətəndaş cəmiyyətinin ayrılmaz hissəsi kimi çıxış edir. Onlar dövlət və özəl sektorla yanaşı, ictimai maraqların müdafiəsi, insan hüquqlarının təşviqi, sosial problemlərin həlli və demokratik dəyərlərin möhkəmləndirilməsində mühüm rol oynayır. Azərbaycan Respublikasında QHT-lərin fəaliyyəti əsasən "Qeyri-hökumət təşkilatları (ictimai birliklər və fondlar) haqqında" Qanunla tənzimlənir.
QHT-lər hüquqi şəxs statusuna malik olan və üzvlərinin və ya təsisçilərinin mənfəət əldə etmək məqsədi güdməyən təşkilatlardır. Onlar könüllülük prinsipi əsasında yaradılır və fəaliyyət göstərir. Hüquqi baxımdan QHT-lər iki əsas formada təşkil oluna bilər: ictimai birliklər və fondlar. İctimai birliklər fiziki və hüquqi şəxslərin birləşməsi yolu ilə yaradılır və üzvlük əsasına əsaslanır. Fondlar isə müəyyən maliyyə və ya əmlak vəsaitlərinin ayrılması ilə konkret ictimai fayda üçün yaradılan təşkilatlardır.
QHT-lərin yaradılması üçün Azərbaycan Respublikasının Ədliyyə Nazirliyində dövlət qeydiyyatına alınmaları tələb olunur. Qeydiyyat prosesi hüquqi şəffaflıq və qanunvericiliyə uyğunluq baxımından vacibdir. Təşkilatlar nizamnamə əsasında fəaliyyət göstərir və bu sənəddə məqsədləri, idarəetmə orqanları, fəaliyyət formaları və maliyyələşmə qaydaları aydın şəkildə əks olunmalıdır.
Qanunvericiliyə əsasən, QHT-lər siyasi fəaliyyətlə məşğul ola bilməz, yəni onlar siyasi partiyaların fəaliyyətində iştirak edə, seçkilərdə namizədləri dəstəkləyə və ya siyasi kampaniyalara qatıla bilməzlər. Bununla belə, onlar qanunvericilik təşəbbüslərində iştirak edə, ictimai rəyə təsir göstərə və hökumət orqanları ilə əməkdaşlıq edə bilərlər.
QHT-lərin maliyyələşməsi əsasən üzvlük haqları, ianələr, qrantlar və beynəlxalq donor təşkilatların dəstəyi ilə həyata keçirilir. Lakin bu sahədə şəffaflıq və hesabatlılıq da qanunla müəyyən edilmiş əsas tələblər sırasındadır. Təşkilatlar maliyyə fəaliyyətləri barədə müvafiq qurumlara hesabat verməli və ictimaiyyətə açıq olmalıdır.
Son illərdə Azərbaycan Respublikasında QHT-lərin hüquqi mühiti üzrə mühüm islahatlar həyata keçirilmişdir. Bu islahatlar əsasən maliyyə şəffaflığının təmin olunması, donor vəsaitlərinin uçotu və hesabatlılıq mexanizmlərinin təkmilləşdirilməsi istiqamətində aparılmışdır. Qrantların qeydiyyatı, fəaliyyət hesabatlarının təqdim edilməsi və daxili nəzarət mexanizmlərinin gücləndirilməsi, bir tərəfdən, dövlətin ictimai sektorla bağlı məlumatlılığını artırır, digər tərəfdən isə vətəndaş cəmiyyətinə olan inamı möhkəmləndirir. Təbii ki, bu prosesdə QHT-lərin də hüquqi və inzibati prosedurları daha aydın və əlçatan formada mənimsəməsi vacibdir. Dövlət orqanları ilə qeyri-hökumət sektoru arasında əməkdaşlıq ruhunun təşviqi bu baxımdan xüsusi əhəmiyyət kəsb edir.
Ümumilikdə, qeyri-hökumət təşkilatları cəmiyyətin sosial, iqtisadi və hüquqi inkişafında mühüm rol oynayır. Onlar vətəndaş təşəbbüslərinin daşıyıcısı, ictimai nəzarətin aparıcı gücü və dövlətlə cəmiyyət arasında körpü funksiyasını yerinə yetirirlər. Bu təşkilatların daha dayanıqlı fəaliyyət göstərməsi üçün hüquqi mühitin daim təkmilləşdirilməsi, normativ bazanın aydın və balanslı olması, eləcə də dövlət qurumları ilə konstruktiv dialoqun inkişafı vacibdir. Azərbaycanın vətəndaş cəmiyyəti ənənələrinin güclənməsi və beynəlxalq təcrübəyə inteqrasiya baxımından, QHT-lərin rolu getdikcə daha da əhəmiyyət qazanır. Gələcəkdə bu sahədə daha çevik, şəffaf və inklüziv hüquqi mexanizmlərin tətbiqi qeyri-hökumət təşkilatlarının fəaliyyət imkanlarını daha da genişləndirəcəkdir.

Zöhrə Kəngərli, hüquqşünas